Mobbing w miejscu pracy – jak go rozpoznać i gdzie szukać pomocy?

Mobbing w miejscu pracy to zjawisko, które z jednej strony od lat jest dyskutowane w przestrzeni publicznej, a z drugiej – wciąż wydaje się, że niewystarczającą daje się mu uwagę. Mało kto faktycznie rozumie, że może ono prowadzić do głębokich problemów psychicznych. Długotrwałe narażenie na oddziaływania tkj. bierna agresja, upokarzanie, izolowanie czy poniżanie przez współpracowników lub przełożonych, nie tylko podważa zaufanie do samego siebie, ale niszczy poczucie własnej wartości i wpływa na zdrowie w sposób równie destrukcyjny jak trauma wynikająca z doświadczania przemocy domowej. Według badań np. Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA, 2022) ponad 14% pracowników w Unii Europejskiej deklaruje, że doświadczyło w pracy zachowań o charakterze mobbingowym. Co jest wysokim wynikiem biorąc pod uwagę ile jednoczesnie działań i programów ochronnych wprowadzaja firmy na całym świecie. W Polsce, według danych CBOS, nawet aż co piąty zatrudniony wskazuje, że był kiedyś ofiarą przemocy psychicznej w miejscu zatrudnienia. A ile osób wciąż nie przyznaje się do tego, ze wstydu czy poczucia winy, że nic z tym nie zrobiło.

Mobbing nie zawsze jest łatwy do rozpoznania. Tych powszechnych jeszcze 20 lata temu zachowań, gdzie wprost ktoś podnosił głos czy przekraczał granice – aktualnie prawie nie ma. Teraz często zaczyna się subtelnie – od wykluczenia ze spotkań, ironicznych komentarzy, czy ignorowania w mailach. Dopiero z czasem przerodzić się to może w systematyczne działania mające na celu upokorzenie lub wyeliminowanie danej osoby z zespołu. Sprowokowanie do tego by ktos sam „nie wytrzymał” i odszedł albo podporządkował się oczekwianiom. Warto pamietac, że mobbing może dotyczyć zarówno relacji przełożony–pracownik, jak i sytuacji, gdy agresorem jest grupa współpracowników. Mogą to niestety także zaczać stosowac podwładni wobec przełożonego, choć to mogłoby sie wydawać niemożliwe to jednak w w większych firmach może mieć miejsce.

Z prawnego punktu widzenia, w oparciu o art. 94³ Kodeksu pracy, mobbing to działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko niemu, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu, które mają na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Jednak prawo to tylko część historii – kluczowe jest to, jak osoba doświadczająca przemocy psychicznej subiektywnie przeżywa te doświadczenia.

Psychoterapeuci często podkreślają, że skutki mobbingu często przypominają objawy zespołu stresu pourazowego (PTSD). Jak wskazuje np. dr hab. Małgorzata Drabek, psycholog pracy: „Mobbing to forma chronicznego stresu, która prowadzi do powolnego rozpadu poczucia bezpieczeństwa i kompetencji. Ofiara zaczyna wątpić w swoją wartość, a w konsekwencji może rozwijać objawy depresyjne i somatyczne”. W kolejnych częściach przyjrzymy się bliżej, jak rozpoznać mobbing, jak wpływa on na nasze zdrowie i psychikę, oraz jak psychoterapia może pomóc w procesie odzyskiwania siły i równowagi po tak bolesnym doświadczeniu.

Czujesz się niewidzialny i bezwartościowy w pracy? To może być mobbing.

Mobbing niestety zwykle umyka na poczatku, bowiem nie zawsze zaczyna się od otwartej agresji. Czasem przybiera formę subtelnych działań. Początkowo mogą wydawać się drobnymi nieporozumieniami albo przejawem jakiejś trudnej sytuacji lub chwilowej „trudnej atmosfery” w jakimś zespole. Z czasem jednak te zachowania układają się w powtarzalny, destrukcyjny schemat doprowadzający do określonych wydarzeń.

Jeżeli np. masz wrażenie, że w pracy stałeś się dla innych niewidzialny, Twoje pomysły są ignorowane, a sukcesy – pomniejszane lub przypisywane innym, warto przyjrzeć się, czy nie jesteś ofiarą mobbingu. Charakterystycznym bowiem elementem tej przemocy jest systematyczność – działania powtarzają się przez dłuższy czas i mają na celu poniżenie lub wykluczenie danej osoby. Ofiary mobbingu często doświadczają dysonansu poznawczego – z jednej strony czują się krzywdzone, z drugiej próbują racjonalizować sytuację, tłumacząc zachowanie przełożonych czy współpracowników „presją”, „trudnym charakterem” lub „stylem zarządzania”. Co istotne, w efekcie tych działań w osobie pojawia się poczucie winy i wstyd. I to one dodatkowo utrudniają podjęcie działań obronnych.

Badania naukowe jednoznacznie wskazują, że długotrwałe narażenie na mobbing może prowadzić do stopniowego obniżenia samooceny i utraty zaufania do innych. W jednym z badań opublikowanych w International Journal of Environmental Research and Public Health (2020) wykazano, że ofiary mobbingu znacznie częściej doświadczają objawów depresyjnych, zaburzeń lękowych i problemów ze snem niż osoby, które nie zetknęły się z przemocą psychiczną w pracy. Nie dziwne bowiem w pracy spędzamy czasem nawet więcej czasu niż w praktyce w domu. To spora część naszego życia.

Z perspektywy psychologicznej i psychoterapii kluczowe jest zrozumienie, że mobbing nie jest winą jej osoby jej doświadczającej. To systemowy problem wynikający z zaburzonych relacji w miejscu pracy, braku kompetencji interpersonalnych kadry kierowniczej oraz kultury organizacyjnej, która toleruje taką przemoc psychiczną. Jak mówi psychoterapeutka Karolina Lea Jarmołowicz: „Wielu pacjentów po doświadczeniu mobbingu potrzebuje długiego czasu, by znów zaufać sobie i światu. Terapia pomaga odzyskać wgląd, nazwać granice i odzyskać podmiotowość, którą zniszczył strach i poczucie bezsilności”.

Sprawdź, czy doświadczasz w pracy mobbingu

Rozpoznanie mobbingu w pracy bywa trudne, bo jego przejawy często są mylone z konfliktem, presją zawodową lub po prostu hasłem: „mam trudnego szefa”. Mobbing to systematyczne, długotrwałe działanie, które prowadzi do zniszczenia poczucia własnej wartości, izolacji i cierpienia psychicznego.
Poniższa checklista pomoże Ci ocenić, czy możesz doświadczać mobbingu.

Zaznacz, które z poniższych sytuacji dotyczą Ciebie. Jeśli zauważysz, że wiele z nich brzmi znajomo, warto poszukać wsparcia psychologicznego i/lub prawnego.

Zachowania interpersonalne

• Jesteś regularnie krytykowany w sposób obraźliwy lub niekonstruktywny.
• Twoje sukcesy są pomniejszane, a błędy wyolbrzymiane.
• Współpracownicy lub przełożony unikają z Tobą kontaktu lub traktują Cię jakbyś był niewidzialny.
• Odbierane są Ci obowiązki lub uprawnienia bez uzasadnienia.
• Jesteś pomijany w spotkaniach, rozmowach lub informowaniu o decyzjach.

Manipulacja i kontrola

• Otrzymujesz sprzeczne polecenia lub zadania niemożliwe do wykonania w wyznaczonym czasie.
• Twoje kompetencje lub motywacje są podważane w obecności innych.
• Jesteś zmuszany do wykonywania prac poniżej kwalifikacji.
• Jesteś obciążany winą za błędy zespołu lub problemy organizacyjne.

Izolacja i dezintegracja

• Współpracownicy przestali się z Tobą komunikować lub reagują chłodno.
• W miejscu pracy panuje „zmowa milczenia” wokół Twojej osoby.
• Jesteś obiektem plotek lub insynuacji.
• Czujesz, że Twoja obecność wywołuje napięcie w zespole.

Wpływ emocjonalny

• Czujesz lęk przed pójściem do pracy, pomimo, że nie zrobiłeś niczego co miałoby powód taki lęk powodować
• Masz trudność z koncentracją, snem lub odczuwasz somatyczne objawy stresu.
• Zaczynasz wątpić w swoje umiejętności i wartość jako pracownika.
• Często analizujesz w myślach każdą rozmowę lub gest w pracy.

Im więcej zaznaczonych pól, tym większe prawdopodobieństwo, że to, czego doświadczasz, nie jest zwykłym konfliktem, lecz mobbingiem.

Psychoterapeuci podkreślają, że kluczowe jest, by nie bagatelizować tego zjawiska. Jak wskazuje badanie Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi (2021), średni czas trwania mobbingu w Polsce wynosi ponad 2 lata, co oznacza, że wiele osób przez długi okres żyje w stanie chronicznego stresu, zanim zdecyduje się na reakcję czy szukanie pomocy.

Jak mobbing niszczy Twoje zdrowie – psychiczne i fizyczne skutki, o których musisz wiedzieć

Mobbing w pracy nie kończy się po wyjściu z biura. Jego skutki mogą oddziaływać głeboko na twoją w psychikę, a więc i ciało, prowadząc do zaburzeń emocjonalnych i somatycznych. Osoby doświadczajace mobingu często po zakończeniu pracy w toksycznym środowisku odczuwają konsekwencje przemocy psychicznej – zarówno w sferze zawodowej, jak i osobistej.

Według badań opublikowanych w Occupational Medicine Journal (2022), długotrwały mobbing zwiększa ryzyko wystąpienia depresji, zaburzeń lękowych i zespołu stresu pourazowego nawet o 300% w porównaniu z osobami, które nie doświadczały przemocy w pracy. Ciało i umysł reagują na takie długotrwałe napięcie, jak na traumę. Im dłużej trwa, tym trudniej wrócić do równowagi bez pomocy specjalisty.

Niewidzialne rany: Lęk, depresja, PTSD i syndrom wypalenia zawodowego

Psychiczne skutki mobbingu nierzadko są bagatelizowane, bo – jak w każdej przemocy na tle psychicznym, ran nie widać gołym okiem. Osoba doświadczająca mobbingu stopniowo traci wiarę w siebie, doświadcza uczucia bezsilności, wstydu, a czasem – dotkliwego poczucia winy. Z perspektywy psychologicznej, mobbing prowadzi do zjawiska zwanego wyuczoną bezradnością – osoba, mimo że mogłaby się bronić to przestaje podejmować próby ochrony, nabierając przekonana, że i tak nic nie zmieni. W efekcie tłumi swoją złość, pojawia się chroniczne napięcie, obniżony nastrój i objawy stanów lekowych i depresyjnych.

Bywa że ujawnia się także zespół stresu pourazowego (PTSD), który charakteryzuje się natrętnymi wspomnieniami, koszmarami, napięciem i lękiem przed powrotem do podobnych sytuacji. Jak wskazuje prof. Marie-Claude Lavoie (Université de Montréal): „psychologiczne skutki mobbingu są porównywalne z doświadczeniem przemocy domowej – organizm reaguje jak na zagrożenie życia”. Wielu pracowników po zakończeniu takiej przemocowej, zawodowej relacji z miejscem pracy, doświadcza również wypalenia zawodowego – braku energii, cynizmu wobec wykonywanych obowiązków i poczucia utraty sensu.

Gdy ciało mówi „dość”: Psychosomatyczne objawy długotrwałego stresu

Psychika i ciało to jedność. Długotrwały stres i napięcie uruchamia zwykle kaskadę reakcji hormonalnych, które z czasem prowadzą do przeciążenia całego organizmu.

Osoby doświadczające mobbingu często zgłaszają więc:

• bóle głowy i migreny,
• problemy żołądkowo-jelitowe (np. zespół jelita drażliwego, refluks, nudności),
• zaburzenia snu,
• bóle mięśni i karku,
• kołatania serca, duszności,
• osłabienie odporności i częste infekcje.

Badania dr Hansa Selye’a (twórcy koncepcji stresu), dowodzą, że przewlekłe napięcie emocjonalne prowadzi do wyczerpania osi HPA (podwzgórze–przysadka–nadnercza), co skutkuje trwałymi zmianami hormonalnymi i obniżoną odpornością. W praktyce oznacza to, że organizm osoby doświadczającej mobbingu (żyjącej w stanie permanentnej mobilizacji), codziennie walczy o przetrwanie.

Spirala milczenia: Dlaczego tak trudno mówić o mobbingu i prosić o pomoc?

Jednym z najbardziej bolesnych aspektów mobbingu jest milczenie – zarówno jego ofiary, jak i otoczenia, które nierzadko albo nie wie co się dzieje, albo biernie się przygląda, nie robiąc nic. Co jeszcze potęguje traumę osoby doświadczającej jego. Ludzie zwykle po prostu boją się mówić o tym co się dzieje, by nie stracić pracy lub nie zostać uznani za „problematycznych”. Mobbing z tego powodu jest tak dotkliwy w skutkach, bo wzbudza w jego ofierze, poczucie wstydu i przekonanie, że „może to ze mną jest coś nie tak”. Zamiast więc się bronić ona jeszcze bardziej mu ulega.

Psychologowie nazywają ten mechanizm wewnętrzną koluzją – ofiara nieświadomie przyjmuje perspektywę oprawcy, usprawiedliwiając jego zachowania. Dodatkowo, brak reakcji ze strony współpracowników wzmacnia poczucie izolacji takiej osoby. Badacze z Uniwersytetu w Sztokholmie (2021), podają, że aż 68% świadków mobbingu nie reaguje, mimo, że widzi krzywdę innych, z obawy o własne bezpieczeństwo zawodowe.
Tymczasem pierwszym krokiem do zmiany jest właśnie uznanie, że problem istnieje i że nie jesteś w nim sam. Mobbing, więc trwa w milczeniu, a ono tylko przedłuża cierpienie.

Psychoterapia – Twoja droga do odzyskania siły i zdrowia po doświadczeniu mobbingu

Proces wychodzenia z doświadczenia mobbingu wymaga czasu, empatii i specjalistycznego wsparcia. Dla wielu osób właśnie psychoterapia staje się nie tylko formą leczenia skutków przemocy psychicznej, której doświadczyli, ale też drogą do odzyskania poczucia wpływu na własne dalsze życie zawodowe. W czasie psychoterapii uczymy się tego jak działa przemoc. Psychoterapia pomaga nazwać i przepracować emocje, odbudować zaufanie do siebie i innych, a także nauczyć się stawiania granic – szczególnie tam, gdzie wcześniej były systematycznie przekraczane. Uczymy się, gdzie sa granice nasze, ale także gdzie mają je inni i dlaczego i jak ważne jest je widzieć, przestrzegać i chronić.

Jak zauważa prof. Nancy McWilliams, „Psychoterapia nie polega na usuwaniu cierpienia, ale na odzyskaniu poczucia sprawstwa i możliwości wyboru – nawet po doświadczeniu krzywdy”. W przypadku ofiar mobbingu to właśnie odzyskanie wpływu i przywrócenie poczucia podmiotowości stają się najważniejszymi celami terapii.
W zależności od indywidualnych potrzeb i gotowosci do głebokosci pracy, psychoterapia może przebiegać w różnych nurtach:

• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) skupia się na identyfikowaniu i zmianie przekonań („to moja wina”, „nie mogę się postawić”) oraz nauce nowych strategii radzenia sobie w stresujących sytuacjach. Przy czym warto pomyśleć o głębszej pracy, szczególnie gdy dłużej pozostawalismy w takim środowisku i tu pomocna będzie:
• Psychoterapia psychodynamiczna pomaga zrozumieć, dlaczego dana osoba mogła wejść w destrukcyjny układ w pracy, jak w jej wewnętrznym świecie powstawały wzorce podporządkowania lub unikania konfliktu, i jak można je przekształcić, by w przyszłosci reagować/działać inaczej.
• Terapia humanistyczno-doświadczeniowa koncentruje się na powrocie do autentyczności, uczeniu się rozpoznawania emocji i potrzeb, a także na odbudowie samoakceptacji.
• Terapia intergracyjna często łączy elementy powyższych podejść, oferując przestrzeń, w której można bezpiecznie wypowiedzieć to, co przez lata było tłumione.

W badaniu opublikowanym w Journal of Occupational Health Psychology (2021) wykazano, że osoby, które podjęły psychoterapię po doświadczeniu mobbingu, znacznie szybciej odzyskują równowagę emocjonalną i częściej podejmują decyzję o zmianie miejsca pracy lub podjęciu kroków prawnych. Psychoterapia pełni bowiem w takim przypadku funkcję czynnika ochronnego – chroni przed utrwaleniem objawów depresyjnych, zaburzeń lękowych i wypalenia zawodowego, a także buduje zdrowe przekonania i pozwoli w przyszłości rozpoznawać i unikać przemocowych relacji.

Psychoterapia to także przestrzeń na odbudowę tożsamości zawodowej. Wielu pacjentów, którzy trafiają do gabinetu po doświadczeniu przemocy w pracy, mówi o tym, że utracili poczucie sensu i poczucie swojej wartości jako pracownika. Dzięki relacji terapeutycznej, opartej na akceptacji i bezpieczeństwie, mogą stopniowo odbudowywać zaufanie do siebie i adekwatnie postrzeganie swojego potencjału.

Jak podkreśla psychoterapeutka Karolina Lea Jarmołowicz z Ośrodka Psychoterapii CENTRUM, „Po doświadczeniu mobbingu najważniejsze jest odzyskanie kontaktu z własnym ‘ja’ – tym, które nie jest definiowane przez opinie przełożonych czy presję otoczenia. W terapii uczymy się wracać do siebie – spokojnie, bez pośpiechu, z troską i empatią”.

Konkretne kroki: Co możesz zrobić tu i teraz, by się chronić?

Choć doświadczenie mobbingu w pracy bywa zwykle bardzo paraliżujące to istnieją konkretne działania, które możesz podjąć, aby mieć świadomość swojej sprawczości wi pływu na sytuacje w jakiej się znajdujesz. Masz prawo zadbać o swoje bezpieczeństwo psychiczne oraz prawne. Każdy, nawet najmniejszy krok, ma znaczenie, bo to sygnał, że nie jesteś już biernym uczestnikiem przemocy.

Krok 1: Dokumentacja – Twój najważniejszy sojusznik w walce o prawdę

Pierwszym i najważniejszym działaniem jest zbieranie dowodów. Mobbing to zjawisko, które często rozgrywa się w ukryciu, dlatego kluczowe jest utrwalenie wszystkich możliwych informacji, które mogą potwierdzić Twoje doświadczenia.

Prowadź dziennik zdarzeń – zapisuj daty, godziny, uczestników i opisy konkretnych sytuacji, w których dochodziło do obraźliwych uwag, pomijania, upokarzania czy manipulacji. Zbieraj również:

• kopie e-maili, wiadomości SMS lub komunikatorów,
• notatki ze spotkań,
• nagrania lub zdjęcia (jeśli nie naruszają przepisów prawa),
• oświadczenia świadków, jeśli są gotowi je złożyć.

Taka dokumentacja nie tylko pomoże w ewentualnym postępowaniu przed pracodawcą, Państwową Inspekcją Pracy (PIP) czy sądem, ale też stanowi narzędzie wzmacniające – pozwala zobaczyć skalę problemu, nadać mu realny kształt i odzyskać poczucie wpływu.

Z punktu widzenia psychoterapii ten proces może być także elementem odzyskiwania narracji o własnym doświadczeniu – sposobem na uporządkowanie chaosu emocjonalnego i przywrócenie sobie prawa do głosu. Nazwania pewnych kwestii wprost, co pozwoli Ci widzieć swoją sytuacje realnie.

Krok 2: Ustalanie granic – Asertywność jako narzędzie obrony

Mobbing rozkwita tam, gdzie granice są naruszane, a ofiara nie ma przestrzeni, by się bronić. Warto nazwac granice i zacząć je stawiać. Asertywność nie oznacza agresji, lecz świadome komunikowanie swoich praw i potrzeb. Pomocne mogą być zdania:

• „Nie zgadzam się na taki sposób rozmowy.”
• „Proszę, abyśmy trzymali się tematu związanego z pracą.”
• „To zachowanie odbieram jako nieprzyjemne i proszę, by się nie powtarzało.”

Każdy psycholog potwierdzi, że asertywność to nie tylko narzędzie komunikacyjne, ale też postawa wewnętrzna – przekonanie, że masz prawo do szacunku, niezależnie od stanowiska czy relacji służbowych.

Badania opublikowane w Journal of Workplace Behavioral Health (2021) pokazują, że pracownicy, którzy rozwijają kompetencje asertywne (np. poprzez treningi psychologiczne lub psychoterapię), rzadziej doświadczają ponownego mobbingu po zmianie miejsca pracy, dlatego ważne abyś nie zwlekał w szukaniu pomocy.

Gdzie szukać pomocy formalnej?

Nie musisz radzić sobie z tym problemem sam. W Polsce funkcjonują instytucje, które zajmują się ochroną praw pracownika:

Niektóre organizacje, takie jak Stowarzyszenie Antymobbingowe czy Fundacja Feminoteka, prowadzą bezpłatne konsultacje dla osób doświadczających przemocy w pracy.

Twoje zdrowie jest najważniejsze. Zrób pierwszy krok do odzyskania spokoju

Żadne miejsce pracy nie jest warte Twojego zdrowia psychicznego. Mobbing w pracy to nie „przesada” ani „nadwrażliwość” – to realna forma przemocy, której skutki mogą być długotrwałe i destrukcyjne dla twojej psychiki. Oczywiście potrzebujesz pracowac by żyć, ale jeżeli doświadczasz w pracy przemocy to skutki jej moga Ci dośc szybko ta chęć do życia odebrać. Daletgo jeśli rozpoznajesz w tym tekście swoje doświadczenia, nie zwlekaj z szukaniem pomocy. Porozmawiaj z psychoterapeutą. Może warto abyś się zapisał np. na bezpłatną konsultację wstepną lub skontaktuj z organizacją, która wspiera ofiary mobbingu. Im szybciej zareagujesz, tym większa szansa na zatrzymanie spirali przemocy i odzyskanie psychicznej równowagi.

Psychoterapia, wsparcie bliskich i działania formalne mogą być początkiem nowego etapu – odzyskania zdrowia psychicznego, a praca znów może stac sie dzieki temu przestrzenią rozwoju, a nie źródłem Twojego lęku.

Jak mówi psychoterapeuta i psycholog Karolina Lea Jarmołowicz:„W terapii po mobbingu nie chodzi tylko o powrót do spokoju, ale o odzyskanie siebie – tej części, która była systematycznie odbierana przez cudze słowa, oceny i milczenie. To proces wychodzenia z cienia i ponownego stania po swojej stronie.”